Ang isang teksto o sulatin ay binubuo ng tatlong pangunahing bahagi: (A) introduksiyon o panimula, (B) gitna o katawan, at (C) wakas o kongklusyon.
A. Introduksiyon
Ang introduksiyon ang pinakamukha ng sulatin. Kailangan itong maging kaakit-akit upang maganyak ang mambabasang basahin ang buong katha. Ito ay maaaring pangungusap o talata. Ito ay dapat ibagay sa haba ng katha. Ito’y dapat maging malinaw, maintindihan, makaapekto at mabisa dahil maaasahan ang atensyong ibibigay ng mambabasa.
Mahalaga ang pagsisimula sa pagsulat ng makabuluhang komposisyon. Nakasalalay dito ang pagtatagumpay ng isang sumusulat ng komposisyon na maakay ang kanyang mambabasa upang tuluyang basahin ang akda. Ang haba ay ibagay sa haba ng komposisyon. Kung maikli lamang ang komposisyon, ang isang talataan o maging isang pangungusap ay sapat nang introduksiyon.
Mga Paraan ng Pagsisimula
Binanggit nina Arrogante (2000); Leyson at Montera (2005) na maraming paraan ang maaaring gamitin sa pagsisimula ng sulatin. Narito ang ilang mungkahing paraan sa pagbuo ng introduksiyon ng sulatin o komposisyon:
Mga Paraan
1. Pasaklaw na Pahayag
Ang resulta o kinalabasan muna ang sinasabi bago isa-isahin at pagsunud-sunurin mula sa di gaanong mahalaga hanggang sa pinakamahalagang mga detalye. Ito’t karaniwang makikita sa araw-araw na pahayagan.
Halimbawa:
Tatlo-katao kabilang na ang isang kagawad ng pulisya ang dinakip ng mga awtoridad makaraang ireklamo ng walumpung sibilyan sa kasong illegal recruitment sa isinagawang entrapment kamakalawa sa Antipolo City.
-Pilipino Star Ngayon
Nobyembre 14, 2004
Ito’y nagpapahayag muna ng pinakadiwa bago tuntunin ang sadyang talakay.
Halimbawa:
Ang stroke at heart attack ang nangungunang killer ng tao sa buong mundo…..
-Pilipino Star Ngayon
Nobyembre 14, 2004
3. Pagtatanong
Patanong ang ginagamit na paraan ng manunulat.
Halimbawa:
Paano natin mararamdaman ang tagtuyot o epekto ng “El Niño” sa gitna ng malamig na simoy ng Nobyembre? Mayroon pa ngang pulu-pulutong na ulan at panakanakang kidlat sa kalangitan.
-People’s Journal Tonight
Nobyembre 14, 2004
4. Tuwirang Sinasabi
Ito’y karaniwang nakikita na nakapanipi dahil kuha ito sa mga awtor o bantog na tao.
Halimbawa:
“Ako’y isang taong mapagmahal ngunit ako rin ay may tungkuling gawain at isasagawa ko ito….”
-The Philippine Star
Setyembre 15, 2001
5. Panlahat na Pahayag
Ito’y nagtataglay ng kahalagahang unibersal na maaaring hanguin sa mga salawikain, sa mga kawikaan at maging sa mga pamilyar at pang-araw-araw na makatotohanang kaalaman ng lahat na nagtataglay ng diwa o aral.
Halimbawa:
Ang ginawang kabutihan ay madaling makalimutan subalit ang nagawang kasalanan ay baon-baon hanggang libingan. Tunghayan ninyo ang kasaysayan ni Carmelita Tagonon ng Surigao del Norte. Tawagin na lamang natin siyang Lita.
6. Paglalarawan
Ito’y ginagamit kapag nagtatampok ng tao sapagkat nagbibigay-deskripsyon, mga malarawan at maaksyong salita ang ginagamit.
Halimbawa:
Isa siya sa pinakamaliit sa klase. At isa rin sa pinakapangit. Ang bilog at pipis niyang ilong ay lubhang kapansin-pansin at tingnan lamang iyo’y mahahabag na sa kanya ang tumitingin. Kahit ang paraan niya ng pagsasalita ay laban din sa kanya. Mayroon siyang kakatuwang punto na nagpapakilalang siya’y taga ibang pook.
mula sa “Paglalayag… sa Puso ng Isang Bata” ni Genoveva E. Matute
7. Pagsalungat
Binibigyang diin dito ang pagkakaiba. Kung mas malaki ang pagkakaiba mas matindi ang bisa.
Halimbawa:
Noon malinis, maayos at mapayapa ang aming bayan. Ngayon, malaki na talaga ang pinagbago ng bayan naming ito dahil kabaligtaran na ang makikita mo.
B. Gitna o Nilalaman
Ito’y pinakakatawan ng sulatin. Ang mga talata nito ay kinapapalooban ng mga pangunahing kaisipan at mga pantulong o pansuportang detalyeng maayos ang pagkasunod-sunod tungo sa malinaw na ikapaliliwanag ng paksa.
Sa pagbuo ng bahaging ito ng komposisyon, alalahaning dapat na mapanatili ang kawilihan ng mga mambabasa. Ang nakalilito at malabong pagpapahayag ng mga ideya ay makababagot sa mga mambabasa. Kailangang mapagsama ang mga kaisipang magkakatulad, magkakauri at magkakaugnay upang maging maliwanag at hindi nakalilito ang pagpapahayag.
Ilang pangkalahatang paraan sa pagsasaayos ng katawan ng komposisyon ay ang mga sumusunod (Arrogante, 1994):
Mga Paraan
1. Pakronolihikal
Ito’y pag-aayos sa mga pangyayari na magkasunod-sunod mula sa pinakamatagal hanggang sa pinakasalukuyan.
Halimbawa:
Kung ang paksa’y tungkol sa talambuhay, ito’y simulan sa paglilihi ng kanyang inay hanggang sa kasalukuyan niyang buhay.
2. Paanggulo
Ito’y pagsasaayos na ibinabatay sa personal na masasabi o reaksiyon ng bawat tao tungkol sa mga bagay-bagay o isyu tungo sa isang obhektibong paglalagom. Sa isang isyu, ang tatlong anggulo ay sapat na para makabuo ng isang komposisyon.
Halimbawa:
Kung ang paksa’y tungkol sa Bitay o Hatol, ang mga anggulo ay maaaring kunin sa; mga kriminal mismo na pagtutol di pagsang-ayunan; bawat sektor ng mamamayan na magkaroon ng iba’t ibang pagpapasya. Sa pamamagitan ng pagtitimbang-timbang sa bilang ng reaksyong nakuha ang kongklusyon ay madaling magagawa.
3. Paespasyal o Paagwat
Pinauunlad ang paglalahad sa malapit na sinisimulan dahil ang mga bagay-bagay dito’y alam na alam, patungong malayo o palayo kung saan man ang mga bagay-bagay ay hindi gaanong kilala o “vice versa”.
C. Wakas o Kongklusyon
Kung dapat isaalang-alang sa pagsulat ng isang makabuluhang sulatin ang wastong pagsisimula, nararapat ding pagtuunan ng pansin ang maayos na pagwawakas. Mawawalan ng saysay ang kagandahan ng komposisyon kung ang sumulat nito ay nakalimot sa katangian ng isang maayos na pagwawakas. Ang maayos na pagwawakas ay lumalagom sa mga kaisipang inilahad sa komposisyon.
Ang wakas ay dapat na maikli dahil kung ito’y pahahabain, di na ito mabisa at di kasiya-siya. Ito ang pangkalahatang palagay o pasya tungkol sa paksa batay sa mga katibayan at mga katwirang iniisa-isa sa gitnang bahagi. Kailangang mag-iwan ito ng kakintalan o bisang pangmatagalan sa mga mambabasa.
Ilang mungkahing paraan sa pagbuo ng wakas ng komposisyon ay ang mga sumusunod:
1. Tuwirang Sinasabi
Halimbawa:
“The US Presidential election teaches us to become more aggressive and make an intensive drive to continue with our efforts to modernize the country’s electoral system,” ani Rosales na nagsabing susuriin ng Kamara de Reperesentantes ang anumang butas upang ipatupad ang batas modernisasyon.
-Taliba (Nobyembre 5, 2004)
2. Panlahat na Pahayag
Halimbawa:
… Kung ano ang bawal, iyon ang masarap. Subalit ang masarap ay pumapalit din kalaunan, wika nga.
3. Pagbubuod
Halimbawa:
Marami pang humihingi ng hustisya. Walang nakaaalam kung kailan nila iyon makakamtan.
4. Pagpapahiwatig ng Aksyon
Halimbawa:
… Kung hindi na madadagdagan ang populasyon, maaaring wala nang gaanong magugutom. Kung ganoon, dapat na magkaroon nang masidhing kampanya ang pamahalaan para mapigil ang pagdami ng mga tao.
5. Pagtatanong
Halimbawa:
Ngayon sa oras ng matinding pagsubok na hinaharap ng ating bayan at karamihan sa ating kababayan ay lugmok sa kahirapan, ano ang puwede mong gawin para makatulong? Ano ang dapat gawin ng mga pinuno ng ating bayan para maibsan ang matinding pagdurusa? Ano sa palagay ninyo?
6. Pagsisipi
Halimbawa:
(Kumukopya ito ng isang linya o mahigit pa sa isang akda, patula man o tuluyan, na angkop sa tinatalakay na paksa.)